بد دی ګرځوه د ښه څخه دی بیزار یو!
بد دی ګرځوه د ښه څخه دی بیزار یو
د پرویز مشرف مرکی (بی بی سی ۲۹ می ۲۰۱۱) په ځواب کې
د پاکستان پخوانی صدر اعظم پرویز مشرف څخه پوښتنه وشوه چې: ولی د پاکستان څخه طالب جنګیالی یا ترهګر افغانستان ته ځی او د هغه ځای د حکومت په وړاندی جنګیږی؟ هغه داسی ځواب ورکړ:
ګوری، په افغانستان کې پیړۍ راهیسی پښتانه حکومت کوی. خو اوس دولت د پنجشیریانو دی. او پښتانه یې د طالبانو څخه نه دی بیل کړی [ ټوله پښتنو ته د طالبانو په سترګه کتل کیږی] پښتانه ځپل شوی دی نو ځکه د پاکستان قبایلی پښتانه د خپلو وروڼو سره په افغانستان کې یو ځای د نورو سره جګړه کوی.
ښاغلی پرویز مشرف ریښتیا وایی چې پښتانه ځپل شوی دی. خو یوازی پښتانه نه ټوله افغانان ځپل شوی دی. د پښتنو سیمو کې حالت نسبتا خراب دی. ولی موږ داسی تحلیل کوو چې د پښتانه سیمه، د تاجک سیمه - دی ته څه اړتیا شته؟ آیا نشو ویلای چې په پلانه سیمه کې ستونزی زیاتی دی او هلته د خلکو حالت زیاتره خراب دی.
ښاغلی مشرف! که چیری د پاکستان پښتانه په ریښتیا هم د خپل وروڼو سره خواخوږی لری او د هغوی سره اوږه په اوږه په افغانستان کې د نورو سره جنګیږی. نو په کندهار، هلمند، ننګرهار او... ولایتونو کې خو پښتانه دی. هلته بیا ولی انتهاری حملی کوی او بی ګناه ولس وژنی. هلته بیا ولی د سړک پر غاړه مین شخوی؟ نه! هغوی پښتانه وژنی، هغوی د پښتنو ښوونځۍ سووځوی، پلونه یې نړوی، په بانک کې پر بی ګناه کسانو یو د بل پسی ډزی کوی چې دوی منافقین دی. آیا هغوی د پښتنو سره داسی مرسته کوی چې تنکی او معصومه زامن یې په پاکستانی مدرسو کې د انتهارۍ لپاره روزی او د انتهاری واسکټ ورباندی اغوندی چې هله ځه هلته انتهاری وکړه او ورته وایی- د الله په حکمت په تا هیڅ نه کیږی او د بم پرزی به پر کافرانو وچوی او ته به روغ رمټ بیرته راشی. دا څه ډول مرسته ده؟ چې خبره بلی خوا ته کږه نه شی، موخه دا نه ده چې دوی باید د افغانستان په نورو سیمو کې خلک ووژنی خو خبره په دی که ده چې دوی د پښتنو خواخوږی نه دی. اکثره انتهاریان چې دولت نیولی په دی یې اعتراف کړی چې دوی په پاکستان کې روزل شوی. د انتهاری روزنی مدرسی په پاکستان کې دی او د دوی د جمعی ورځو خطبو کې د افغانستان د دولت په وړاندی د جهاد خبری کیږی. دوی ښایی ووایی چې دا یو منافق او د بهرنیانو لاسپوڅی حکومت دی. دوی د دولت فساد او نیمګړتیاوو ته ګوته نیسی په همدی ډول د دولت پر ضد تبلیغ کوی او د خلکو احساسات راپاروی او مبارزی ته یې هڅوی خو د دوی دا شان مبارزه د انتهار او ښوونځۍ سووځونی مبارزه ده.
دا منو چې اوسنی حکومت په فساد ککړ دی او زیاتی نیمګړتیاوی لری چې په وړاندی یې باید مبارزه وشی.
خو که د طالبانو په شان مبارزه وشی نو تاوان به یې د چا وی؟ تعلیم د ژوند په هر برخه کې ښه والی رواړی. ښه تعلیم یانی ښه ډاکټر - چې بی وزله ناروغان په زیات لګښت او ستونزو سره پاکستان او یا ایران ته د یوی وړی ناروغی له امله سفر و نه کړی او په خپل هیواد کې تداوی شی، تعلیم یانی ښه انجینیر چې سړکونه او پلونه جوړ کړی تر څو خلک له یوه ځای څخه بل ځای ته په کم وخت او آسانتیا سفر وکړی، تعلیم یانی یو پوه نسل چې د یوه او بل له خوا خطا نه ایستل شی او د هیواد خپلواکی او ملی ګټی وساتی. کله چې د پرویز مشرف خبره دغه »پښتانه ورونه» د تعلیم مرکزونه راته سووځوی نو بیا به هماغه خرک او هماغه درک وی. چې د پاکستان سفارت مخ ته سهار وختی خلک د ویزی لپاره قطار ولاړ وی او په ستونزو سره د څو ورځو لپاره ویزه لاسته راوړی تر څو خپل د اولاد تداوی وکړی. او یا هم تر څو چې ماشوم د ښوونځۍ څخه کورته نه وی رسیدلی د مور زړه یې له ویری دړب دړب کوی چې کوم انتهاری یې و نه وژنی.
خبره پښتون، تاجک او ازبک کې نه ده. ټوله افغانان یو. او هر افغان چې د هر قوم وی که هیواد ته خدمت کوی ښه افغان او که هیواد او ولس ته خیانت کوی بد افغان دی. راځی چې یو بل ګام هم مخکی شو او داسی ووایو: هر انسان چې ښه کار کوی ښه او که نورو ته قصدا تاوان اړوی او تفرقه اچوی بد انسان دی- بسم الله، الله و اکبر!
رمضان بشر دوست په قوم پښتون نه دی خو په هر قوم کې طرفداران لری هغه نه چا ته پیسی ورکړی او نه یې هم ټوپک ورښوولی چې رایه ورکړی بلکه هغه د ملت ستونزو باندی پوه دی او هغه دولت ته رسوی نو ځکه پر خلکو ګران دی. که هزاره وی که د بل هر قوم چې ملت ته کار وکړی پر ټولو ګران دی نو که دولت کې پنجشیران زیات دی ستونزه په پنجشیری کې نه ده ستونزه په فاسدینو، خودخواه او د بد نیت لرونکو خلکو کې ده.
همداسی اندونه تفرقی ته لمن وهی. چې هله دولت د یوه قوم خلکو انحصار کړی نو جګړه... بیا به هماغه حالت ته کش سو چې په ۱۹۹۰ - ۱۹۹۶ کې د کورنیو جګړی پر مهال وه. چې حزبی مشرانو پر سیمو ځکه بریدونه کول چې د دوی د قوم نه وه او چې زموږ د قوم نه وی نو دښمن او یا هم د دښمن خواخوږی دی. چې په پایله کې د هر قوم وګړی چې ټوله افغانان وه ووژل او کورونه یې چور شوه.
د هر هیواد په شان خبره په سیاستوالو کې ده نه په قبیلوی ډول حکومت کولو کې. داسی پښتانه مشران شته چې پښتنو ته یې خیانت کړی او داسی تاجک مشران شته چې تاجکانو ته یې تر ټولو زیات خیانت کړی دی. که یو داسی څوک په واک کې وی چې هغه په ریښتیا د ملت سره خواخوږی ولری او د مشرۍ اهلیت او قابلیت هم ولری نو د قبیلی او قوم خبره دلته کومه مانا نه لری.
مشرف بیا وایی:
هند غواړی په افغانستان کې د پاکستان پر ضد دولت جوړ کړی.
په افغانستان کې د پاکستان د خپلواکۍ څخه تر ۱۹۸۹پوری د پاکستان پر ضد او د هند او روس ملاتړ دولت وو.
مشرف صیب کله چې په افغانستان کې د ۱۹۸۹ وروسته د پاکستان ملاتړ دولت وو. نو د تاریخ څخه خو سترګی نشو پټولای چې په همدی دوران کې د افغانستان حالت کړکیچن وه، ملی حکومت نه وو، کورنۍ جګړه پیل شوه او ټوپکسالاری وه. داسی ښایی ستا همداسی حکومت په افغانستان کې خوښ وی چې د پاکستان لاسپوڅی وی او دننه په هیواد کې چې هر بد کوی، کوی دی.
راځی د ښاغلی مشرف څخه وپوښتو چې افغانان ولی هند تر پاکستان ښه ګڼی. د دی خبری اصلی لامل څه دی؟
آیا کوم کس د هند څخه راغلی او انتهاری یې کړی چې پکې بی ګناه ولس ووژنی؟ ایا کوم کس د هند څخه افغانستان ته راغلی چې ښوونځی وسووځوی که دوی د حبیبی لیسه بیرته تعمیر کړه؟ آیا د هند ویزه اخیستل د افغانان لپاره آسانه وی که د پاکستان؟ آیا په هند کې د انتهاری روزنیز مرکزونه دی چې افغانستان کې وجنګیږی که په پاکستان کې؟ ښاغلی مشرفه! که ته په افغانستان کې د پاکستان ملاتړ دولت غواړی، نو موږ هم په پاکستان کې د افغانستان ملاتړ حکومت غواړو. داسی خو نه کیږی چې ته له یوی خوا راسره ورانی کوی او له بلی خوا وایې چې ستا ملاتړ ولی نه کوو.
بد دی ګرځوه د ښه څخه دی بیزار یو!
د بامیان بتان او د ملا عمر دلایل
د بامیان بتان او د ملا عمر دلایل
د سټیو کول د - پیریانو جګړی- کتاب څخه
Ghost Wars by Steve Coll
د ۲۰۰۱ کال مارچ په میاشت کې د طالبانو دولت تصمیم ونیوی چې په افغانستان کې ټوله هغه بوتان له منځه یوسی چې د انسان په څیر جوړ شوی دی.
د بامیان لوی بوتان په سیمه کې د بودیستانو د مذهب خپریدو سره په ۲-۵ زیږد کال کې توږل شوی وه. یوه بت ۵۳ متر او بل یې ۳۸ متر ارتفاع درلوده. د بتانو مخونه نورو اسلامی مشرانو ویجاړ کړی وه خو د هغوی بڼی روغی وی. نړیوالو ټولنو او هیوادونو د بتانو د ویجاړولو پر وړاندی زیاته خواشینی ښکاره او سخته غبرګونونه یې وښودل- که څه هم په افغانستان کې د ملکی وګړو د ټول وژنو پر وړاندی داسی غبرګونونه د کوم هیواد له خوا نه وه ښودل شوی.
د موزیمونو ساتونکو او د نورو هیوادونو ویاندویانو وړاندیزونه وکړل چې د بتانو د ویجاړولو مخنیوی وشی. ملا عمر حیران وو، هغه وویل: « موږ والله که پوهیږو چې ټوله ولی دومره وارخطا دی، موږ خو صرف ډبری ورانوو.»
په آسیا کې شتمن بودیست هیوادونو - چې د پاکستان مالی مرستندویان وه - پر پرویز مشرف فشار راوړ چې مخکې له دی نه چې خبره تر خبری تیره وی هغه باید په دی اړه منځکړتوب وکړی. جنرال (مشرف) د منیرالدین حیدر (د پاکستان د کورنیو چارو وزیر) څخه وغوښتل چې کندهار ته ولاړ شی او د ملا عمر سره پدی هکله دلایل ووایی. حیدر په چټکۍ سره د اسلامی علماوو سره مشوره وکړه چې داسی اسلامی دلیلونه ور وښیی چې طالبان یې ومنی. هغه د زیات شمیر ژباړونکو، کاتبینو او اسلامی علماوو سره کندهار ته والوت او د کندهار د هوایی ډګر څخه د ملا عمر میلمستون خوا ته رهی شو.
ملا عمر وویل « موږ د شپږ میاشتو مشورو وروسته دی پایلی ته ورسیدو چې باید هغوی (بتان) ویجاړ کړو.»
حیدر د قرآن څو ایتونه ورته وویل، چې وایی: مسلمانان باید د نورو مذهبونو خدایان و نه غندی. الله به د قیامت په ورځ تصمیم ونیسی چې څوک ښایسته او مقتدره دی.
هغه (حیدر) نورو تاریخی قضیو ته هم اشاره وکړه، په ځانګړی توګه - په مصر کې چې مسلمانانو د نورو مذهبونو د خدایانو او هنر ساتنه کړی ده. په افغانستان کې د بودا (بتان) تر اسلام هم لرغونی دی. پیړی راهیسی چې په زرهاوو اسلامی لښکری د افغانستان څخه د هند په لور تللی دی خو یوه ته یې هم دا احساس پیدا نه شو چې دا بتان ویجاړ کړی. « پنځلس سوه کلونه راهیسی هغه مسلمانان چې له دی سیمی څخه تیر شوی دی دغو بتانو ته کوم تاوان و نه رسوی، ته بیا څنګه له دوی سره په مسلمانی کې دومره توپیر لری؟»
ملا عمر په دلیل کې وویل « هغوی به د بتانو د ویجاړلو لپاره ټکنالوژی نه درلوده.»
عمر وویل چې هغه له دی نه ویریږی چې د قیامت په روځ به الله ته څه ځواب وکړی. « الله به زما څخه وپوښتی: عمره تا د نړۍ ستر قوت چې شوروی نومیده چپه کړ، خو تا و نه شوای کولای چې دوه بتان مات کړی؟ ملا عمر به څه ځواب ورکړی؟»
د خپل یوی سترګی په کاږه کتو سره د طالبانو مشر خپل خبرو ته ادامه ورکړه. « د قیامت په ورځ دا ټوله غرونه خاوری او په هوا کې به باد شی. که چیری دغه دوه بتان په همدی شکل د الله مخ ته ودریږی، نو بیا ملا عمر کوم مخ خدای ته ښکاره کړی.»
نوټ: پدی خبر نه یم چې طالبان د بتانو ویجاړولو لپاره له کوم لوری له خوا هڅول شوی وه او که خپله یې ورته پام ګرځیدلی وو او د پاکستان دریځ په دی اړه څومره ریښتینی وو. خو د ملا صیب محمد عمر داسی دلایل د یوه هیواد د مشر په صفت راته په زړه پوری ښکاره شول نو ځکه می دا څو پاراګرافه د سټیو کول د کتاب (د پیریانو جګړی) څخه وژباړل.
مامون چخانسوری
ستاسو د روغتیا لپاره نسخی!؟
دا درمل وخوره روغ به شی. که روغ نه شوی، نو بیا دا بل شربت د دی ټابلیټونو سره وخوره. که بیا هم روغ نشوی دا بل درمل به دی روغ کړی، دخیره. د احتیاط لپاره دا درمل هم درسره واخله که هغو نورو تاثیر و نه کړ دا به دی هرومرو روغ کړی. او که چیری د دی ټولو درملونه سره سره هم روغ نه شوی، بیرته د معاینی لپاره راشه.
نه، دا د کوم ډاکټر نسخه نه وه. بلکه دا زموږ د ښوونځۍ د یوه استاد نسخه وه. استاد ډاکټر څه چې نرس هم نه وو. خو د مهاجرت پر مهال یې د استادی تر څنګ ځانته یو کلینک هم خلاص کړی وو. ناروغان له لیری او نږدو سیمو څخه ورته راتلل. دوی به په سلاوو ناروغۍ درلودی- د فزیکی څخه نیولی تر تشویش او زرو نورو پوری. دا چې دوی استاد ته ولی راتلل، په لاملونو یې خبر نه یم. خو ګمان کوم چې د استاد فیس یو څه کم وو او په داسی سیمی کې یې کلینک درلود چې نږدی یې بل کلینک او روغتون نه وو. او بل دا چې استاد به ناروغانو ته زیاته دوا ورکول، زیات شمیر وطنوال هغه ډاکټر ډیر خوښوی چې زیاته دوا ورکوی - ناروغ ځان سره وایی دغه ډاکټر زما په تکلیف سم پوه دی او پوهیږی چې زه په ریښتیا ناروغ /ناروغه یم نو ځکه یې زیاته دوا راکړی ده. ناروغۍ به یې شاید هم په کور کې د دی قدر او ناز یو څه زیاتوه. خلکو باور درلود چې استاد ډاکټر دی، دوی بیچارګان به په مزدورۍ او زرو نورو خواریو اخته وه. پدی ډول د استاد بازار ښه ګرم وو او ښی ګټی یې وکړی. ناروغ بیچاره باندی خو همدا دواوو کوم مثبت تاثیر نه کاوه ځکه نه درمل، درمل وه او نه هم ډاکټر، ډاکټر. او همدی درملو به د هغه ناروغی لا پسی زیاتوله چې شاید د مړینی لامل یې هم کیده. نه لابراتوار او د ناروغۍ پیژندنه وه او نه هم استاد پوهیده چې دا دوا د همدی ناروغ لپاره مناسبه ده که نه،. بس فکر یې پدی کې وو چې څرنګه ګټه وکړی.
څه مو سر خورم، اصل مطلب ته به راشم. اوس راته هغه ناروغ د افغانستان ملت په شان ښکاری. زموږ هیواد چې په بیلابیلو ناروغیو - بی سوادی، بی وزلی، بی اتفاقی، بنسټپالی، او زیات شمیر ساری ناروغۍ چې د ګاونډی او نورو هیوادونو له خوا د هغوی د غلامانو په واسطه هیواد ته راویستل شوی او کیږی- اخته دی. دی ناروغ او خوار ملت ته هم بیلابیلی نسخی- د پرچمیانو او خلقیانو نسخه، د مجاهدینو نسخه، پسی د طالبانو او بیا د امریکایانو نسخی- ورکړل شوی.
خلک د اوسنی دولت څخه پزی ته رسیدلی نو ځکه داسی ښکاری چې ځینی وطنوال د طالبانو او یا هم د حکمتیار په راتګ سره خوشالی څرګندوی او یا هم وایی چې تر دی دوران خو د طالبانو هغی دا ښه وو. دا نو پدی مانا ده چې موږ د تاریخ او د خپل تیرو څخه هیڅ عبرت نه اخلو او پدی توګه په آسانی سره خطا ایستل کیږو او هر څوک چې وغواړی موږ چپه او راسته رقصولای شی.
خو اصل خبره دا ده چې دا ټولی نسخی د هیواد د روغتیا لپاره نه وه بلکی موخی یې نوری وی او دی. ملت باید په دی خطا نه ایستل شی چې فلانه قاتل له فلانه څخه غوره دی. ټوله خودخواه دی او خپل ازمیښت یې هم ورکړی. یوه هم د هیواد لپاره ښه کار و نه کړ او په وړاندی یې هیواد داسی خراپ کړ چې جوړول به یې نسلونه وخت ونیسی. او له بده مرغه همدغه قاتلان او د هیواد ویجاړونکی اوس هم واکمن دی او ورځ تر بلی یې خیټی او جیبونه پړسیږی. دوی د هیواد د پرمختګ پر وړاندی خنډونه دی که دوی همداسی واکمن پاته شی نو دا به احمقتوب وی چې له دوی څخه کومه ښه تمه ولرو.
۱۹۴۲ کال، د دویمی نړیوالی جګړی پر مهال، کله چې جاپانیانو په آسیا کې د یوه هیواد پسی بل هیواد نیوی او هند ته یې ځان نږدی کړی وو، ګاندی داسی وویل: که فکر وکړو چې حمله کوونکی هیواد به ګټونکی وی، دا احمقتوب دی. هغوی که بریالی شی دا مانا چې د دوی وحشت او د خرابی وسایل زیات وه نه دا چې دوی پر سمه وه. جاپان به هند د بریتانیی له باره خلاص کړی خو د هغه پر ځای به یې خپل تر واک لاندی راوړی. زما دریځ تل دا دی: موږ باید د بریتانیی څخه د هند د خپلواکولو لپاره د کوم بل زبرځواک څخه مرسته و نه غواړو.
بس په همدغی خبری زموږ وطنوال سم نه دی پوهیدلی او ښایی چې همدا یې لامل وی چې د نوی رژیمونو د راتګ سره هیلی څرګندوی او وروسته چې په عمل کې څه و نه وینی بیا هیلی یې په نهیلۍ بدلیږی. ګاندی پوه وو چې بریتانیه وی که جاپان او یا هم که داسی داخلی دولت چې د بهر په مرسته او ملاتړ راغلی وی هغه د هیواد د خلکو په ګټه نه دی بلکه د ملاتړ هیواد د پالیسیو استازی دی نه د خلکو. نو د خلکو کوم خاص غم هم ورسره نه وی. ګاندی د بهر هیوادونو سره غوښتل همکاره و اوسی او هغوی ته په خپل هیواد کې هرکلی و وایی او د هغوی د تجربو او تخنیک څخه ګټه واخلی. خو موخه یې دا وه چې د هیواد چاری یې باید د هغه د خلکو له خوا اداره شی نه د بهرنی هیواد او یا هم لاسپوڅی دولت او یا هم د خودخواه او فاسدینو وطنوالو له خوا، نو ځکه یې هر ګام په ډیر ځیرتیا او هوښیارۍ اوچتاوه.
کله به له تیرو څه زده کړو!
هغه خرک او درک
هغه خرک او درک
په میلیونونو بیګناه کسان ووژل شول، میلیون کسان معیوب او محتاج شول، په میلیونونو کډوال او آواره شول، د هیواد روڼ اندی طبقه تقریبا له منځه ولاړه، میلیون کسان بی سواد پاته شوه، پوهنتونونه او ښوونځۍ خالی شوی، تضاد خپل اوج ته ورسید، د خلکو کورونو او جایدادونه چور شول، بی ناموسۍ وشوی، هیواد ټوټی ټوټی او هره ټوټه یې پر اجنبیانو خرڅ شو، د هیواد بیخ بنسټ (پلونه، لوی لاری...) او اقتصاد وران شو...، که څوک خپل سترګی خلاصی کړی او د هیواد ګوټ ګوټ ته نظر وکړی نو دغه هر یو ناروین به په خپلو سترګو ووینی.
دا جوته ده چې پورتنی ناورینونه د کورنی جګړی له امله رامنځه شول ( که څه هم زموږ هیواد مخکی هم آرام نه وو خو دومره ناورینونه یې په یوه وخت کې نه وه لیدلی) او کورنی جګړه د محترمو مجاهدین صاحبانو ( مسعود، سیاف، ربانی، مزاری، محقق، قانونی، فهیم، ګلبدین، دوستم...) له برکته او د څوکۍ پر سره د جګړی له امله رامنځته شوه.
کله چې په هیواد کې د طالبانو د راتګ ګڼګوسی پیل شوی، خلک ډیر خوشاله وه ځکه دوی د کورنی جګړی او مجاهدین صاحبانو له لاسه پزی ته رسیدلی وه. خو کله چې طالبان راغلل نو هغوی هم د هیواد خلک له زیاتو ستونزو سره مخ کړل. د طالبانو رژیم هم د امریکایانو په زور ړنګ شو.
آیا تاسو له اوسنی دولت څخه کومه مثبته توقع لری؟ آیا تاسو وایاست چې دولت باید فلانه او فلانه کار کړی وای او و یې نه کړ؟ اکثره وخت دا خبری راته مسخره ښکاری. هغه ځکه چې بیرته هماغه مجاهدین صاحبان پر قدرت دی؛ وزارتونه، پارلمان، والیان اکثره دوی دی، کله چې دوی د کورنی جګړی، چور، قتلونه... عاملین دی نو، آیا د دوی څخه د کوم ښه کار توقع څرنګه وکړو. بیرته هماغه خرک او هماغه درک شو.
امریکا او د دموکراسی پلویانو بیرته دغه کسان، چې باید محاکمه شوی وای، د قدرت پر څوکی کینول او دا قصابان مظلوم ملت یو ځل بیا له زرو ستونزو سره مخ کړی دی. خلکو فکر کاوه او له عادی حالت نه یې زیاته تمه درلوده چی، د امریکایانو په راتګ سره به په څو کلونو کې هیواد ګل او ګلزار شی خو کرار کرار د خلکو دغه هیلی په نهیلۍ بدلی شوی.
امریکا بیرته هماغه کسانو (مجاهدین، خصوصا شمالی ټلواله) ته قدرت ورکړ چې افغانستان یې مطلقا په یوه کنډواله بدل کړی وو، چې د دوی د تور دوران له امله طالبان رامنځ ته شوه. له بل پلوه بیا ځینی کار پوهان وایی چې امریکا ښه پوهیږی چې دا کسان جنګی مجرمین دی خو اوس د دوی د محاکمی وخت ندی دا یوه اوږد مهال پروسه ده، په لومړی کې باید له دغو کسانو سره تفاهم شوی وای که نه نو هیواد کې بیرته ګډوډی رامنځه کیدله.
خو دلته داسی سوال پیدا کیږی چې، آیا په هیواد کې اوس ګډوډی نشته؟ آیا مجاهدین د طالبان د رژیم د ړنګیدو په وخت کې دومره قوی وه چې بیا یې په هیواد کې ګډوډی رامنځته کولای شول او آیا کوم نور کسان نه ول چې حکومت ورته ورکړل شی؟
په افغانستان کی د خوراکی توکو د بیو جګ ګراف
په افغانستان کی د خوراکی توکو د بیو جګ ګراف
د خوراکی توکو بیې زیاتې جګې تللی دی د کم عاید لرونکو کسانو لاسونه د ځینو توکو رانیولو ته نه رسی. عادی مصرف کوونکی د قیمتونو د اوچتې کچې څخه په ویره کې دی ځکه د قیمتونو د لوړیدو سره سره د دوی معاشونو کې هیڅ زیاتوالی نه دی راغلی. نو ویلای شوو چې ددوی معاشونه کم شوی دی، ځکه د پیسو حقیقی ارزښت د قیمت د زیاتوالی سره کمیږی.
لاندی جدولد کابل په ښار کې د ځینو خوراکی توکو د شپږو میاشتو نه تر اوسه پورې، بیی په افغانۍ ښکاره کوی:
|
توکی |
شپږ میاشتی مخکې |
درې میاشتی مخکی |
اوس |
|
50 kg اوړه |
۶۰۰ |
۶۵۰ |
۹۸۰ |
|
1 kg غوړی |
۵۰ |
۶۰ |
۸۵ |
|
25 kg وریجی |
۷۰۰ |
۱۰۰۰ |
۱۳۵۰ |
لکه څنګه چې په جدول کې لیدل کیږی د ځینو خوراکی توکو قیمتونه دومره اوچت تللی چې سړی هک پک پاته کیزی د کابل په ښار کې د شپږو میاشتو مخکې په پرتله د ځینو خوراکی توکو قیمتونه دومره اوچت تللی چې حیران به شئ: د اوړو بیی 63.33 ٪، غوړی 70٪ او د وریجو بیی 93٪ پورته تللی دی.
د خوراکی توکو قیمتونه ولی پورته تللی؟
دا هغه پوښتنه ده چې د اقتصاد د عرضی او تقاضا ساده قانون یې ځواب ورکولای شی. کله چې د یوه توکی لپاره تقاضا زیاته وی او عرضه کمه نو د هغه توکی بیه لوړیږی. د خوراکی توکو لپاره تقاضا د نورو هیوادونو په شان په افغانستان کې هم زیاته ده خو که عرضه یې کمه شی نو ښکاره خبره ده چې قیمت یې اوچت ځی. په نړۍ کې د اقتصادی پلوه هر هیواد په یو بل پورې تړلی دی، که د توکو قیمتونه په چین کې پورته ولاړ شی، په ښکاره توګه په هغه هیوادونو کې چې دغه توکی واردوی، هم بیی پورته ځی. دغه تاثیر په ځینو هیوادونو کې چې زیات توکی واردوی زیات دی. په افغانستان کې د خوراکی توکو د بیی د لوړوالی یو لامل په نړۍ کې د توکو د بیو زیاتیدل دی. د نړۍ د غنمو لویو عرضه کوونکو هیوادونو (کاناډا، اسټرالیا، او توری بحیری هیوادونه) کې د نا مناسب کرنیز کال (وچکالۍ او سیلاوونه) له امله د نړۍ د غنمو عرضی کې ښکاره کموالی راغلی، چې په نتیجه کې یې د 2007 کال په دریمه ربع کې د غنمو بیی 33.6٪ پورته ولاړې. د غنمو او نورو غلو د بیو د لوړالی بل لامل په نړۍ کې د نباتی تیلو (بایو فیول) استعمال دی ځکه هغه برخی زمکی چې مخکی د خوراکی غلو د کر لپاره استعمالیدلی اوس د نباتی تیلو لپاره استعمالیږی چې د خوراک لپاره د غلو عرضه کموی او بیی پورته وړی. په نړۍ کې د غنمو تر څنګ د نورو توکو لکه، غوښه، بوره او وریجی، قیمتونه هم پورته تللی دی. همدارنګه د تیلو د بیو لوړالی د خوراکی توکو ټرانسپورتی او تولیدی مصارف لوړ وړی او د خوراکی توکو د بیو د ګراف لوړیدل یې ګړندی کړی دی.
افغانستان خپل د اړتیا اکثره خوراکی توکی د نورو هیوادونو په ځانګړی توګه د پاکستان او ایران څخه واردوی. په هیواد کې د خوراکی توکو د انفلاسیون لویه برخه وارداتی انفلاسیون دی. خو د دی تر څنګ خلک داسی څرګندونی کوی چې، سمه ده چې بیی په نړۍ کې اوچت تللی خو په افغانستان کې د نړۍ په نسبت څو چنده بیی لوړی تللی دی. خلک اندیښمن دی چې د ژمی په راتګ سره به د خوراکی او سوند موادو بیی نوری هم لوړی ولاړی شی.
د بیو د کنټرول لپاره په اوږد مهال کې باید په هیواد کې دننه د اړینو توکو تولیدات اوچت یوړل شی او د کرنی سکټور ته ځانګړی پاملرنه وشی. همدارنګه دولت کولای شی چې احتیاطی ذخیری ولری او د اړتیا په وخت کې ورڅخه ګټه واخلی. په لنډ مهال کې دولت کولای شی چې پر خوراکی او اړینو توکو ټاکل شوی تعرفه له مینځه یوسی تر څو د واردولو مصرف یې ټیټ او په نتیجه کې یې بیی هم ټیټی شی. خو دغه عمل بیا نوری اندیښنی ځانه سره منځ ته راوړی، ځکه تعرفی د دولت د عاید یو لویه سرچینه ده او خپل یوه برخه مصارف له دی لاری پوره کوی. همدا ډول بله پالیسی چې کولای شی د بیو په ټیټوالی کې مرسته وکړی د اسعارو د تبادلی د نرخ پالیسی ده. که چیری د افغانۍ ارزښت د کلدارو په وړاندی اوچت لاړ شی نو په لږو افغانیو کولای شو چې زیات پاکستانی توکی وپیرو. پدې مانا چې د نورو اسعارو په وړاندی د افغانیو حقیقی ارزښت اوچت ځی او وارداتی توکی پر موږ ارزانه لویږی. او په دی توګه به د خوراکی توکو بیه ټیټه شی. خو ښکاره خبره دا ده چې دولت د قیمتونو د کنټرول په وړاندی پاته راغلی او دکانداران او نور سوداګران هم د آزاد بازاد څخه په استفاده خپل جیبونه پړسوی چې تاوان یې بې وزله ولس ته رسی. دولت کولای شی چې حد اعظم نرخونه وټاکی تر څو سوداګران او پلرونکی و نشی کړای چې عادی او بې وزله خلک زیات زیانمن شی.
ملی سرود خو هم یو داستان لری
د کال ٢٠٠٢ د اپرېل د میاشتې په شاوخوا کې مې د افغانستان د جمهوریس جلالتمآب حامد کرزی په غوښتنه د ملی سرود متن ترتیب کړ، او له ده څخه مې د ملاقات غوښتنه وکړه. جمهوریس کرزی د خپلې همېشنۍ مهربانۍ سره سم په هغه ورځ د ملاقات وخت راکړ ، او کله چې د هغوی دفتر ته ورغلم نو تصادفا درې تنه نور پښتانه عالی رتبه مامورین هم ناست وو. د ملی سرود متن مې ، چې ډېر اضافی بندونه مې د هغوی د نور انتخاب دپاره پکې ځای کړی وو، ورته ولوست. البته جلالتمآب جمهوریس هغه سمدستی رد کړ او ما ته یې وویل چې په دې سرود کې باید تغیرات راوستل. په دفتر کې ناستو پښتنو مامورینو هم د تایید په علامه سرونه وښورول او سرود گواکی رد سو. د سرود ډېره لویه نیمگړتیا دا بلل کېدله چې د پښتنو نوم په سر کې راغلی او دا خبره دنورو قومونو حساسیت را پاروی.
دا وطن افغانستان دی
دا د ټولو خلکو ځان دی
دلته هر وگړی خپل دی
دلته هر سړی افغان دی
دا وطن د پښتنو دی
دا وطن دی د تاجکو
دلته کور دهزاره دی
دلته اور دی د اوزبکو
د ورورۍ د سولې مېنه
دا ټاټوبی د جرگو دی
دا کیږدۍ د وروڼو خویندو
دا وطن د مرکو دی
څوچې نوم د دې نړۍ وی
دا به کور وی د افغان
تور او سور زرغون بیرغ به
وی د هرمنبر نښان
پر غلیم چې مو لاس بر دی
زور د الله اکبر دی زور دالله اکبر دی.
څه باندې یو کال وروسته زلمی هیواد مل، د جلالتمآب جمهوریس صاحب سره امریکې ته راغلی وو او ماته یې په ټلفون کې وویلې چې د ملی سرود په اړه ماته څه ویل غواړی. کله چې زه په واشنگټن کې دافغانستان سفارت ته ورغلم نو هلته هیوادمل راته وویل چې د ملی سرود یوه لویه نیمگړتیا دا ده چې پښتون قوم لومړی ذکر شوی دی او بله نیمگړتیا یې دا ده چې د نورو قومونو یادونه نه ده سوې. نو لومړی خو باید د نورو قومونو یادونه وسی او بله دا چې پښتون په منځ کې یا په پای کې چېرته واچول سی.
ما بیا هم د ملی سرود هغه پخوانی متن ورته فاکس کړ او ځینې بندونه مې ورسره زیات کړل، چې د زلمی هیوادمل قناعت یې طبعا نه سوای حاصلولای. نو طبیعی خبره ده چې هغه سرود ونه منل سو او څه موده وروسته خبر سوم چې د پښتو ژبې د یوه خوږ ژبی شاعر ډاکټر محمد اکبر اکبر شعر د ملی سرود دپاره غوره سوی دی. خدای سته چې په دې خبرې بېحده خوښ سوم او فکرمې وکړ چې یو لوی بار مې له اوږو لیرې سو. دا خبره لا توده وه چې څه وخت وروسته مې واورېدل چې د ډاکټر اکبر شعر بیرته رد سوی او پر ځای باندې یې د حبیب الله رفیع نظم، چې لومړۍ برخه یې د پښتو د مشهور شاعر او لیکوال عبدالروف بېنوا او د قومونو او د الله اکبر برخه یې د حبیب الله رفیع ده، د ملې سرود دپاره غوره سوی دی.
زه نه پوهېږم چی حبیب الله رفیع به د یوه مشهور شاعر او لیکوال په حیث دې کار ته څرنگه تن ورکړی وی. ځکه چی دا کار خو د ټولو ادبی موازینو په خلاف عمل دی، اوهیڅ ادبی او مطبوعاتی قانون اجازه نه ورکوی چی د یوه شاعر له شعر سره، چی هغه هم تقریبا دوه ویشت کاله مخکی وفات سوی وی، د بل شاعر شعر وتړل سی،اوداسی مواد پکښی اضافه سی چی ښایی هغه مرحوم به هیڅ موافقه نه ورسره درلوده.
زما دپاره د خوشالۍ خبره بیا هم دا وه چی دملی سرود د جوړولو څخه بېغمه سوی وم. ځکه چی جلالتمآب جمهوریس هم هغه منلی او ډېرو مجلو اوورځپاڼو یې متن خپور کړی وو. خو دروان کال د اپرېل په میاشت کی یوه ورځ محترم جمهوریس حامد کرزی کورته ټلفون راته وکړ او راڅخه یې وغوښتل چی د ملی سرود متن ورته ترتیب کړم. ما د ملی سرود یومتن د د وی د ټلفون په ورځ ترتیب کړ، په هغه ماښام می د هغوی د فتر ته ورفاکس کړ، او دوی هم څلور پنځه ورځی وروسته افغانستان ته وبللم. زه هم افغانستان ته ورغلم او د ملی سرود په باب د خبرو دپاره څلور ځله ارگ ته د ماښامنۍ دپاره وبللم. دا هم هغه متن چی ما د دوی دغوښتنی سره سم تریب کړ.
دا وطن افغانستان دی
دا عزت د هر افغان دی
کورد سولې کور د تورې
هر بچې یې قهرمان دی
دا وطن د ټولو کور دی
د بلوڅو داوزبکو
د پښتون د هزاره وو
د ترکمنو د تاجکو
د ورورۍ پرمېنه گرځی
پشه یان نورستانیان
چې سمسور کړی خپله مېنه
مله یې وروڼه پامیریان
دا هیواد به تل ځلېږی
لکه لمر پر شنه اسمان
په سینه کې د اسیا به
لکه زړه وی جاودان
را ژوندی به کړو له سره
تاریخی افغانستان
راغی کور په کور اختر
غږ د الله اکبر غږ د الله اکبر
دا شعر د ملی سرود د ارزیابۍ هغه کمېسیون ته ، چی ریس یې اعظم رهنور زریاب دی، وسپارل سو. د محترم زریاب د پښتو سواد ټولو وطنوالو ته معلوم دی، او دا د تعجب وړ خبره ده چی څرنگه د پښتو ژبی د یوه نظم د ارزیابۍ د کمېسیون مشری داسی یوه چاته سپارله کېږی چی هغه په پښتو ژبه نه پوهېږی. دا خبره باید په یاد ولرو چی د کمېسیون د ریس او غړو انتخاب ټوله په زلمی هیواد مل اړه درلوده. دې کمېسیون ته څه باندی سل نظمونه وړاندی سول او ټول په یوه او بل نامه رد سول. څو بالاخره د کمېسیون ریس ښاغلی زریاب دونه جرأت پیدا کړ چی په یوه مجلس کی یې پېشنهاد وکړ چی که تاسی د سرود متن نه سی ترتیبولای نو موږ به یې په فارسی درته ولیکو او تاسی به یې په پښتو ترجمه کړی.
په هرصورت د جلالتمآب جمهوریس کرزی په کور کی په لومړی ماښام می هغوی ته وویل چی که چېری په ملی سرود کی د قومونو د نومونو یادول ضروری وی نو په نهو قومونو نه خلاصېږو. لږ تر لږه شیعه گان، عربان، قیرغیزیان، سیکهان او هندوان باید په سرود کی شامل سی. او که چېری دا ټول قومونه په ملی سرودکی شامل سی نو حمید ماشوخېل، چی زموږ پښتنو شاعرانو سالار دی ، هم نه سی کولای چی ښایسته سرود درته جوړ کړی. بهتره به داوی چی د قومونو د نومونو د یادولو پر ځای د هغو منطقو نومونه واخیستل سی چی دا ټول قومونه ژوند پکښی کوی. او په د ې توگه به د ټولو قومونو شکایتونه لیری سوی وی. د دې خبری سره سم می خپل هغه سرود ورته ولوست چی تازه می لیکلی او زما په نظر له هره پلوه جامع او غنی وو.
له امو تر ننگرهاره
له هلمنده ترمزاره
له پامیر تر هریروده
له بامیان ترکندهاره
یو بیرغ دی یو هیواد
یو ملت پکې آباد
تل دی وی افغانستان
هم دې ښاد وی هم آزاد
ټینگوو ملی وحدت
ځو پر لار د عدالت
نوم دحق مو دی رهبر
وایو الله اکبر وایو الله اکبر
محترم کرزی صاحب ویل واه واه دا بهترین سرود دی. خو هیواد مل ، چی په دغه راز وختونو کی همېشه ویښ وی، سمدستی مداخله وکړه ویل یې دا سرود به کمېسیون ځکه ونه منی چی د اساسی قانون د تصویب په خلاف د قومونو ذکر پکښی نسته. په هر صورت دا سرود په هغه شپه رد سو او پخوانی سرود، چی د قومونو لیست یې په ځان کی درلود، مطرح سو.
د ملی سرود د متن د ارزیابی کمېسیون زما پر لیکلی شعر باندی عجیب او غریب انتقادونه درلودل. مثلا ویل یې چی سرود په
دا وطن افغانستان دی پیل کېږی. خو که چېری دا سرود په کوم بل هیواد کی ویل کېږی نو هلته خو بیا معنی نه ورکوی. مثلا موږ به په اسلام اباد یا واشنگټن کی څرنگه وایو چی دا وطن افغانستان دی. اوس نو د کمېسیون محترم غړی په دې نه پوهېږی چی په خارج کی معمولا یوازی د سرود موسیقی ږغول کېږی، او که چېری شعر هم ورسره وږغول سی نو پرته له زریاب څخه به هیڅ ساده سړی دا فکر ونه کړی چی افغانانو په اسلام اباد یا واشنگټن دعوه کړې ده . یو انتقاد یې دا وو چی د وطن پر ځای باندی که چېری د فارسی د سرزمین معادله کلمه راسی بهتره به وی. خدای سته په دې پېشنهاد یا انتقاد نو زما هم چندانی سر خلاص نه سو. یو بل انتقاد یې دا دوو چی په دې شعر کی راغلی دی چی دا هیواد به تل ځلېږی لکه لمر پر شنه اسمان. او کله چی سړی دا شعر اوری نو فکر کوی چی افغانستان په اسمان کی دی. زه هیڅ فکر نه کوم چی د زلمی هیوادمل د غوره کړی کمېسیون له غړو څخه پرته دی بل هیڅوک دا شعر دغه راز تعبیر کړای سی.
کله چی زلمی هیوادمل د دوهم ځل لپاره د کمېسیون بې معنی انتقادونه را وسپارل نو می په جواب کی ورته ولیکل چی د ملی سرود د متن د ارزیابۍ د کمېسیون محترمو پوهانو، عالمانو، لیکوالانو او شاعرانو. ماته داسی څرگنده سوه چی که زه د سرود په متن کی هر څونه تغیرات راولم ستاسی له انتقادونو څخه نه خلاصږم. زه دادی متن تاسی ته درسپارم او تاسی ته اختیار درکوم چی د خپلی خوښی سره سم بشپړه لاس وهنه پکښی وکړی. زه له دې افتخار څخه چی د ملی سرود پاره به زما شعر غوره کېږی تېر یم او دا افتخار تاسی محترمو پوهانو، فاضلانو او لیکوالانو ته درسپارم.
ستاسی وطندار جهانی.
په دې لیک ، د زلمی هیواد مل ډېر چرت خراب سو،خو زه صرف دوې درې ورځی وروسته له افغانستان څخه امریکې ته ولاړم او سرود می زلمی ته پرېښود. څه کم یوه میاشت وروسته د جولای پر دوهمه نېټه محترم جمهوریس صاحب ماته زما دمېرمنی د فاتحې راکولو په ترڅ کی په ټلفون کی وویل چی د ملی سرود پاره یې زما شعر غوره کړی دی، او اوس به نو د موسیقۍ اوکمپوز غم خوړل کېږی. خو له دې څخه زیات وکم پنځه لس ورځی وروسته د جمهوری ریاست نوی نطاق کریم رحیمی په ټلفون کی راته وویل چی باید په شعر کی پنځه نور قومونه زیات کړم او د پای هغه بیت چی وایی را ژوندی به کړو له سره تاریخی افغانستان ورڅخه وغورځوم. او په نتیجه کی له سرودڅخه داسی شی جوړ سو چی پرته د قومونو له لیست څخه د بل شی نوم باندی ایښودل کېدلای نه سی
دا وطن افغانستان دی
دا عزت د هر افغان دی
کور دسولې کور دتورې
هر بچې یې قهرمان دی
دا وطن د ټولو کور دی
د بلوڅو د اوزبکو
د پښتون دهزاره وو
د ترکمنو د تاجکو
ورسره عرب، گوجر دی
پامیریان ، نورستانیان
براهویی دی، قرلباش دی
هم ایماق هم پشه یان
دا هیواد به تل ځلېږې
لکه لمر پر شنه اسمان
په سینه کې د اسیا به
لکه زړه وی جاودان
نوم د حق مو دی رهبر
وایو الله اکبر وایو الله اکبر
البته زلمی هیواد مل په دې هم بسیا نه سو او د خپلی ورسپارل سوی وظیفې ، چی تر نامعلومی مودې او یا تل لپاره د پښتو ملی سرود ځنډول، بې خاصیته کول اوحتی مسخره کول وه، سرته رسولو دپاره یې دا ملی سرود عامی نظر غوښتنی ته واچاوه . څو لږ ترلږه د دې سرود لیکونکی ته د یو څو بې مسولیتو لیکوالانو په خوله پوچ او فحش ووایی. ځکه خلک نه دی خبرچی دا سرود اصلا په څه شکل وو او بیا د زلمی هیوادمل د کمېسیون په فرمایش څه تغیرات پکښی راغلی دی.
زه باید دا خبره وکړم چی ما دملی سرود متن یوازی او یوازی د جمهوریس حامد کرزی په غوښتنه کړی دی. او دا کار می له هغوی سره د اوږدو دوستانه اړېکو په اساس کړی دی. هغوی زما بې اندازې زیات قدر کړی او زه دهغوی د قدردانۍ پوروړی یم. البته زه په دې توگه له مسولیته نه خلاصږم او په کار خو دا وه چی کله زما لیکلی متن ونه منل سونو باید چی ما هم فرمایش نه وای منلی. او اوس می له حکومت څخه دا صمیمانه غوښتنه ده چی دا سرود کمپوز نه کړی او له بل چا څخه د سرود جوړولو غوښتنه وکړی. د ملی سرود د متن په برخه کی باید ټول وطنوال په یوه اواز د اساسی قانون د تسوید پر کمېسیون باندی اعتراض وکړی چی ولی یې په سرود کی
د قومونو ذکرول حتمی کړی دی، ځکه چی دا کار ملی یوالی نه بلکه ملی انشعاب او بې اتفاقی تشویقوی. د بلی خوا د الله اکبرد مقدسی کلمې څخه باید سیاسی استفاده ونه سی ځکه چی الله اکبر د آذان پر منبر ویل کېږی او له ساز اوموسیقۍ سره یې ویل ناروا دی.
له محترم جمهوریس حامد کرزی څخه د یوه وطندار، دوست او ورور په حیث غوښتنه کوم چی نور دی نو د دغه راز مشاورینو څخه، چی ده ته پرته له بدنامۍ او تنفر څخه نور هیڅ نه ور په برخه کوی ، ځان خلاص کړی اوکنه نو
اگر این مسجد است و این ملا
حال طفلان خراب مې بینم
عبدالباری جهانی
په افغانستان کی د غالیو صنعت
په افغانستان کې د غالیو بازار ، ګواښونه او فرصتونه
د غالیو صنعت د افغانستان له دودیزو صنعتونو څخه دی، په هیواد کې د کلونو جګړو سره سره د غالیو اوبدلو مهارت او کاری ځواک اوس هم په افغانستان کې په موثره توګه شته. د غالیو سکټور د هیواد په سوداګرۍ کې یو مهم رول لوبولای شی او د صادراتو زیاتوالی لپاره یو مهم تولید بلل کیږی. د غالیو صنعت د سوداګرو تر څنګ د کلیوالو (په ځانګړی توګه ښځو) لپاره هم د عاید یوه ښه سرچینه ګڼل کیږی.
افغانستان د باکیفیته لاسی غالیو یو مخکښ هیواد دی. غالۍ د افغانستان د صادراتو تر ټولو لوی رقم ګڼل کیږی چې په ۲۰۰۵ کال کې ۱۴۰ میلیون ډالر ته رسیده، ددغه تولید ۹۰٪ پاکستان ته پلورل کیږی چې بیا د هغه ځای څخه په پرچون او عمده توګه په نړیوال مارکیټونو کې خرڅیږی. د غالیو غیچی کول او پرمینځل تقریبا په بشپړه توګه په پاکستان کې کیږی. د افغانی غالیو د تجارتی نوم پیاوړتیا لپاره اړینه ده چې غالۍ دننه په افغانستان کې غیچی او پرمینځل شی نه په پاکستان کې، د پاکستان د غالیو صادراتو ۶۰٪ له افغانستان څخه سرچینه اخلی.
د لسیزو جګړو له امله د افغانستان د نهایی محصول تولید بیخ بنسټ له منځه ولاړ چې اکثره تولید کوونکی یې دی ته اړ کړه تر څو نیمه پای ته رسیدلی تولیدات پاکستان ته د نهایی محصول لپاره، انتقال کړٍی. د دی سکټور د ودی لپاره باید افغانستان د نهایی محصول د تولید وړتیا ولری. په مزار کې د نهایی تولید یوه فابریکه پرانیستل شوی ده خو یوه فابریکه نشی کولای په زیاته پیمانه غالۍ د صادراتو لپاره تولید کړی. د غالیو سکټور مخی ته بل چیلینج د اومه موادو عرضه ده، د کورنی مالوچو (پنبو) او د نورور اومه موادو د سرچینو د خرابوالی له امله په اوسط توګه ددغه سکټور ۵۳٪ اومه مواد واردیږی ( په ځانګړی توګه له پاکستان څخه). د باکیفیت مناسب او پر وخت موادو (پنبه، تار) موندل، یوه بله ستونزه ګڼل کیږی. د اومو موادو واریدول د ټرانسپورټ او ګمرک مصارف له ځانه سره لری چې پر نهایی قیمت اغیزه کوی، له بلی خوا کیفیت یې هم تر سوال لاندی دی. د غالیو سوداګر وایی چې د غالیو انتقال د هوا له لاری یو اقتصادی کار ندی ځکه هوایی کارګو ځای کم او لګښت یې زیات دی. د افغانستان تر ۹۰٪ زیات غالۍ د پاکستان له لاری نورو مارکیټونو ته صادریږی، د پاکستان له لاری حمل مصارف اوچت وړی او زیات وخت هم نیسی.د ګمرکاتو ضعیفه او بیروکراتیکه اداره د غالیو سودارګرانو او صادرکوونکو او واردکونکو لپاره بله ستونزه او چیلینج دی.
که څه هم ددغه سکټور لپار باید زیات کار وشی، د افغانستان د غالیو سکټور ښه فرصتونه لری. افغان غالۍ او منسوجات په نړیواله توګه ښه منظر لری. غالۍ په افغانستان کې یو عنعنوی لاسی تولید ګڼل کیږی، چې شتمن تاریخ او بیلابیل باکیفیته ډیزانونه هم له ځانه سره لری. افغان لاسی غالیو ته په ترجیحی توګه سره د نړۍ د غالیو غوره واردونوکو هیوادونو (د امریکا متحده ایالات او اروپا اتحادیه) له خوا د ګمرکی محصول د نه اخیستنی امتیاز هم ورکړ شوی دی.
افغانستان دا وړتیا لری چې د یوه غښتلی مارکیټینګ کمپاین سره خپل د غالیو نړیوال منظر پیاوړی کړی او هغه اندیښنی چې پدې اړه موجود دی له منځه یوسی او د افغانی غالیو لپاره لیوالتیا زیاته کړی. د دغه صنعت لپاره د اومه موادو لپاره تقاضا زیاته شوی ده او داسی وړاندی وینه شوی چې د اومه موادو تولید به دننه په هیواد کې زیات شی. لکه چې مخکی وویل شوه اکثره افغانی غالۍ په پاکستان کې غچی او پریول کیږی. پدې اړه زیاتو مرکو کې داسی ویل شوی چې اکثره غالۍ اوبدونکی دی ته ترجیح ورکوی چې، که دننه په افغانستان کې د تولید آسانتیاوی وی نو غالۍ به خپل په هیواد کې تولید کړی. که څه هم د غالیو او منسوجاتو صنعت په افغانستان کې عنعنوی او د ټیټی ټکنالوجۍ کار دی، دغه سکټور اوس کولای شی چې د نوی ماشینونو څخه خپل د تولیداتو کمیت او پلورل اوچت یوسی. د بېلګی په توګه د انټرنیټ څخه په ګټی اخیستنی سره کولای شی چې مارکیټینګ او پلورلو ته وده ورکولای شی. د کمپیوټر د CAD پروګرام په مرسته کولای شی چې بیلابیلی طرحی په موثره توګه جوړی کړی.
نباتی تیل Biofuels
نباتی تیل یا Biofuels- هو که نه؟
نباتی تیل د حبوبات، ګڼی او د غوړو دانو څخه جوړیږی. دغه تیل ورځ په ورځ شهرت مومی ځکه هیوادونه غواړی چې خپل تکیه د فوسیل په تیلو کمه، او خپل د اړتیا تیل د زراعتی تیلو لخوا پوره کړی. همداراز د کاربن نشر کم کړی او زراعتی عایدات اوچت یوسی. د نباتی تیلو عام ډولونه لاندی لیکل شوی دی:
۱. ایتانول: همدارنګه حبوباتی الکول یا ایتایل الکول هم ورته ویل کیږی، عموما د جوارو او ګڼیو څخه جوړیږی. په امریکا کې د جوارو څخه او په برازیل کې زیاتر د ګڼیو (نی شکر) څخه د ایتانول د تولید لپاره استفاده کیږی. په ایتانول کې د انرژی اندازه نسبت پترولو ته 66.6٪ کمه ده او اکثره د پترولو سره ګډیږی. په امریکا کې د هر ۸ بیرله تیلو څخه په یو ه بیرل کې یې تقریبا د 8 او 10 فیصدو شاوخوا ایتانول ګډ دی.
۲. بایو ډیزل: بایو ډیزل یا نباتی ډیزل چې د حریق ښه قابلیت لری د پترولو ډیزل غوندی وی خو د طبیعی منابعو څخه جوړیږی.د بایو ډیزل زیاته اندازه مخلوط او یا هم خالصه بایوډیزل د یو څه تعدیل سره په ټوله هغه ماشینو کې استعمالیدلای شی چې د 1994 کال وروسته جوړ شوی دی. او همداراز د بایو ډیزل ۲۰٪ مخلوط د پترولو ۸۰٪ سره بې له کوم تعدیل نه په ټوله ډیزلی وسایطو کې استعمالیدلای شی.
۳. بایوماس: بایوماس عموما د بوټو څخه جوړیږی چې زیاته پیمانه یې د لرګو څخه جوړیږی د بایو ماس پروسس په نتیجه کې بایو کمیکلز، نباتی تیل او بایو پاور جوړیږی ددغو ټولو څخه د تیلو منبعو په صفت ګټه اخیستل کیدای شی. چې د بایو کمیکلز څخه د انرژی تولید، نباتی تیلو څخه د ټرانسپورټ لپاره او د بایو پاورو څخه د برقی انرژی تولید لپاره ګټه اخیستل کیدای شی. اوس مهال د امریکا ۳.۳٪ انرژی د بایو ماس څخه تولیدیږی.
نباتی تیل چې لکه عام تیل (فوسیلی تیل) د ټرانسپورټ او حرارت لپاره استعمالیدلای شی. په نړۍ کې یې بیلابیلی ګنګوسی راپارولی دی. د اروپا اتحادیی ویلی چې تر 2020 م.ک پوری به د ټولو موټرانو 10٪ تیل به نباتی تیل وی. د انګلستان دولت ویلی چې تر 2010 کاله پورې به 5٪ ټرانسپورټ یې د نباتی تیلو په ذریعه وی، همداراز امریکا ویلی چې تر 2012 کال پورې به د نباتی تیلو مصرف دوکرته زیاته کړی. امریکا د نړۍ د هغه 41 هیوادونو څخه ده چیرته چې حکومتونه د نباتی تیلو استفاده تشویقوی تر څو د نورو تیلو استعمال کم کړی.
د انګلستان حکومت سلاکار پروفیسر ډایټر هیلم بی پی سی ته داسی وویل : کوم هدف چې د نباتی تیلو په اړه ټاکل شوی دی، د زراعت له پلوه به ځینی منفی اغیزی ولری او په نتیجه کې به یې د خوراکی موادو قیمتونه زیات اوچت لار شی. راپور زیاتوی چې د نړۍ 9٪ زراعتی زمکی ته شاید اړتیا وی تر څو د نړۍ 10٪ ترانسپورټ لپاره نباتی تیل برابر کړی. دا پدې مانا ده چې د نباتی تیلو تولید به د زراعتی زمکو اندازه د خوراکی موادو د کر لپاره کمه کړی پداسی حال کې چې زیات هیوادونه د خوراکی توکو د کمښت سره مخ دی.
د ایتانول تولید په نړیواله کچه د 2000 کال څخه تر 2005 کال پورې دو چند شوی دی. دنباتی تیلو تر ټولو زیات تولید د برازیل هیواد کوی چې د کاله شاوخوا 16 بلیونه لیتر ایتانول خپل د ګڼیو صنعت له لاری تولیدوی. خو په دغه هیواد کې داسی اندیښنی شته چې د نباتی تیلو فابریکی خاوندان د بزګرانو څخه زمکی رانیسی او هغه حبوباتو کر ته یې ځانګړی کوی چې نباتی تیل ورڅخه جوړیدلای شی. او د لا زیات تولید لپاره دوی زیات ځنګلونه قطع کوی تر څو پر هغو زمکو حبوبات وکری- د نباتی تیلو استفاده د کاربن ډای اکسایډ نشر کموی خو د ځنګلونو د قطع کولو په اساس د کاربن ډای اکسایډ نشر په زیاته پیمانه لوړیږی.
د حبوباتو نړیوال شورا چې یو صنعتی ګروپ دی، داسی څرګندونی کړی چې په راتلونکی کال کې به د حبوباتو تولید په نړیواله کچه ان 1660 میلیون ټنو ته ورسیږی، دغه رقم په تیر کال کې 1569 میلیونه ټنه وو. د حبوباتو لپاره تقاضا په چټکۍ سره زیاتیږی، دغه شورا وایی چې تقاضا به 1680 میلیونه ټنو ته ورسیږی. په تیرو دریو کلونو کې تقاضا تر عرضی زیاته شوی ده. چې ددی لامل د حبوباتو څخه د نباتی تیلو لپاره استفاده ده نه د انسانانو او مواشیو د تغذیې لپاره.
د آسیایی او دریمه نړۍ هیوادونو لپاره سوال دا دی چې، آیا دوی هم لکه امریکا او انګستان چې له خوراکی موادو له پلوه په ځان بسیا دی، او د خپل حبوباتو څخه د نباتی تیلو تولید لپاره هم کار اخیستلای شی، د خپل یو څه حبوباتو څخه د نباتی تیلو تولید لپاره کار واخلی پداسی حال کې چې دوی د خوراکی موادو له پلوه په ځان بسیا ندی؟ په 2005 کال کې د انګلستان غنمو تولید کې 2 میلیونه ټنه زیاتوالی وو، که چیری دغه اضافه تولید د نباتی تیلو تولید لپاره ځانګړی شی نو 2.5٪ د پیترولو په استعمال کې کموالی راوړلای شی.
د نباتی تیلو زیات تولید د خوراکی توکو قیمت بورته وړی ځکه چې هغه زمکی چې د خوراکی توکو کر لپاره ورڅخه کار اخیستل کیده اوس د نباتی تیلو تولید لپاره ورڅخه کار اخیستل کیږی چې دا د خوراکی توکو د عرضی د کموالی لامل ګرځی چې په خپل وار سره د خوراکی توکو قیمتونه پورته وړی او دا پر دریمه نړۍ هیوادونو زیات منفی اغیزه درلودلای شی. همدارنګه د ځنګلونو قطع کول د حبوباتو د کر لپاره په چاپیریال منفی اغیزی لری. اقتصاد پوهانو لپاره سوال دا دی چې په څه پیمانه د نباتی تیلو څخه استفاده وشی چې دریمه نړۍ نوره هم د خوراکی موادو د کمښت څخه و نه ځپل شی.
خوشالی
ولی دومره خفه یې؟
چې پوهنتون پای ته ورسوم بیا به ژوند سُر واخلی.
پوهنتون دی پای ته ورساوه، اوس ولی خوشاله نه یې؟ بیا د څه انتظار کوی؟
چې واده وکړم بیا به ژوند ښه شی.
بیا هم د خوشالۍ په انتظار کې یې، اوس څه خبره ده؟
چې ماشوم می پېدا شی بیا به می ساعت ورسره تیر وی او خوشاله به یم.
بیا هم د خوښۍ انتظار کې.
بس یو ځلى چې، ماشوم می یو څه لوی شی بیا به ټوله شیان سره سم شی.
بیا هم انتظار.
ماشومان ځوانان کیږی او باید یې په فکر کې زیات و اوسو د تازه ځوانی مرحله یو څه اساسه وی کله چې یو ځلى پاخه ځوانان شی بیا به مو زړه یو څه جمع شی.
بیا هم انتظار.
زوی/لور می چې پوهنتون پای ته ورسوی، کار پېل کړی او واده وکړی، بیا به یو څه آسوده شم.
بیا هم انتظار.
چې متقاعد شم، آسوده به شم او ژوند به پېل کم.
ځوانی تیره شوه زموږ وخت هم تیر شو.
زیات خلک می لیدلی چې په پورتنی ډول خپل ژوند تیروی، اکثرا ً موږ وایو چې، یو موټر ولرم یا یوه ښه رخصتی واخلم یا اوچت معاش ولرم او یا هم کله چې متقاعد شم، بیا به ژوند ښه شی.
خو ریشتیا دا ده چې، تر دم شېبې بل ښه وخت د خوشالۍ لپاره نشته!
ستاسو ژوند به تل د ستونزو او ګواښونه سره مخ وی. غوره به دا وی چې ومنو په ژوند کې بېلابیلی ستونزی او غمونه تل ځی او راځی، او تصمیم ونیسو چې ددې ټولو ستونزو سره سره خوشالی هیره نه کړو.
د ډیری مودې راهیسی داسی راته ښکاریده چې ژوند مخ په پیل کیدو دى. اصلی ژوند.
خو د خوشالی د لاری مخ ته تل موانع منځ ته راتله.
یو وار چې دغه امتحان تیرشی، دغه کار چې پاى ته ورسوم، یو څه وخت ته اړتیا لرم، دغه بل چې تادیه کړم، دغه دنده چې لاسته راوړم، فلانه ځای ته چې ولاړ شم... بیا به ژوند خوند وکړی.
خو اوس پدې پوه شوم چې هغه ټوله موانع ژوند وو.
د خوشالۍ په لور کومه لار نشته، خوشالی خپله لار ده!
نو، د هری شېبې څخه خوند واخله!
د ښوونځۍ پاى ته رسیدو انتظار، پوهتنون ته د ورتګ انتظار، څو افغانۍ ورکولو یا لاسته راوړلو انتظار، د کار د پیل کیدو، د واده، د رخصتیو د شپو او ورځو، د نوی موټر، خپل د پورونو د خلاصیدو، د پسرلی، دوبی، مڼی او ژمی، د میاشتی د پاى نیټى، بل ځای ته د تګ، د مرګ،...
د خوشالۍ لپاره دغه ډول انتظارونه پریږده. موخه می داده چې، پدې تمه کې مه اوسه چې یو ځلی دا انتظارونه پاى ته ورسی بیا به په ژوند کې خوشالی راشی.
خوشالی یو سفر دى، نه هدف!
تر دم شېبې بل ښه وخت د خوشالۍ لپاره نشته!
ژوند وکړه او د اوس شېبې څخه خوند واخله!
همدا دم شېبه ده چې ستا په واک کې ده!
دغه شېبه ستا ژوند دى!
خوشاله و اوسه او خوشالی د نورو سره ګډه کړه!
امریکا غواړی چې چین خپل د پیسو په ارزش کې اصلاحات راوړی
د چین سره د امریکا او اروپا اتحادۍ تر منځ سوداګریزی ستونزه دوام لری. چین خپل د پولی سیاست څخه په استفاده خپل د اجناسو نرخونه د نور نړۍ لپاره ارزانه ساتی تر څو صادرات یې زیات وی.
چین د یوان ارزش د آزاد مارکیټ په اساس نه ټاکی بلکه مرکزی بانک یې ټاکی، او خپل د پیسو ارزش ټیټ ساتی ځکه، کله چې د یوان ارزش ټیټ وی نو د چین توکی د نوری نړۍ لپاره ارزانه تمامیږی. مثلا یو ډالر کولاى شی چې زیات یوان رانیسی او زیات یوان پدې مانا چې زیات چینی توکی پرې اخیستل کیداى شی.
د چین مصرفی توکو د امریکا او اروپا د بازارونو زیاتی برخی اشغال کړی چې په نتیجه کې د امریکایی او اروپایی توکو بازار او صنعت یې د رکود سره مخامخ کړى دى، چې ددې په نتیجه کې بیا د امریکا او اروپا لپاره اقتصادی ستونزی منځ ته راوړی مثلا د بیکاری کچه اوچته ځی، ځکه شرکتونه زیاته ګټه نه کوی او زیات کار ګر یانى زیات مصارف نو ځکه ځینی کارګران له کار کوښه کوی او یا هم که شرکت بند شی نو کارګران یې بیکاره پاته کیږی.
امریکا او اروپا کولاى شی چې د چین د صادراتی توکو په وړاندی تعرفى زیاتی کړی تر څو د چینی توکو قیمت اوچت ولاړ شی او امریکایی او اروپایی توکی بیرته بازار اشغال کړی. خو دا کار ځکه نشی کولاى چې دا د نړیوال سوداګریز سازمان د اصولو پر خلاف کار دى.
بله لاره چې کوم قانونی بندش نه لری، د شرکتونو حمایه ده، کله چې امریکا خپل د شرکتونو څخه حمایه وکړی او مالی مرستی ورسره وکړی نو د هغه شرکتونو مصارف ټیټیږی او قیمت یې هم کمیږی او توکی یې کولاى شی چې بیرته بازار ته ځان د سیالۍ لپاره چمتو کړی.
امریکا وایی که چیری چین خپل د پیسو په اصلاح کې چټک ګامونه وانخلی، نو د پراخ اقتصادی خطراتو په انتظار کې باید و اوسو.
د امریکا د مالیی وزیر هینری پاولسن وایی، چېن په چټکی سره مخ ته روان دې خو زما په نظر دومره هم چټک نه دى.
د ۲۰۰۷ کال په لمړی دریو میاشتو کې د چین اقتصاد له هغه څه نه زیات چې ورڅخه توقع کیدل یانى ۱۱.۱ % وده کړى ده.
امریکایی سوداګریز سازمانونه ادعا کوی چې د پیسو نرخ ټاکلو ته په ازاده توګه (عرضى او تقاضا له مخی) اجازه نه ورکول ددې لامل ګرځی چې چینایی شرکتونه پر امریکایی شرکتونو بر واوسی، یانى چین د خپل مصرفی توکو قیمت په ساختګی توګه ارزانه ساتی.
ښاغلی پاولسن زیاته کړه چې چین یوازینى هیواد نه دى چې د خپل پیسو نرخ په ازاد مارکیټ کې نه تعینوی، بلکه نور هیوادونه هم دا کار کوی، خو دچین اقتصاد یو لوی او پیچلى اقتصاد دى او تقریبا د نړۍ اقتصاد سره یې سمون کړى دى، دا به ستونزمنه وی چې نرخ هم په ازاد مارکیټ کې او هم له حکومت له خوا یو ځاى وټاکل شی.
ښاغلی پاولسن همدارنګه وویل چې دواړه چین او امریکا خپل په اقتصادی اړیکو کې د محافظوی سیاست څخه کار اخلی.
د چین د صادراتو په چټکۍ سره زیاتوالى د هیواد د سوداګری بیلانس مازاد ښیی- د هغه مقدار چې خرڅوی او هغه مقدار چې رانیسی تر منځ توپیر تقریبا ۱۰۰ میلیارډ ډالر څخه زیات دى.
پداسی حال کې چې د امریکا دغه بیلانس په کسر کې روان دى.